कर्दबाट उठाएका आँखाले 
केही बेर मलाई जोख्यो
त्यसपश्चात्
पत्याएको आवाजमा
हाँस्तै बोल्यो ऊ-
साँच्चै भनूँ विष्ट ! मेरो दृष्टिमा
न कोही सानो छ
न कोही ठुलो
मेरा लागि, हरेक मान्छे एकजोर जुत्ता हुन्
जो मेरा अघि 
मर्मतका लागि उभिएका छन् ।

र, खास कुरा त यो हो-
चाहे जोसुकै होस्
जस्तो होस्, जहाँसुकै होस्
आजभोलि
कोही मानिस बाहिर छैन
जुत्ताको नापभन्दा
र पनि मलाई थाहा छ-
व्यावसायिक हात र फाटेका जुत्ताबीच
कतै न कतै एउटा मान्छे छ
जसमा सियोले टाँका लाउनुपर्छ
जसले जुत्ताबाट हेरिरहेका औँलाको पीडा
छातीमा हतौडाको चोटजसरी सहन्छ ।

किसिमकिसिमका जुत्ता आउँछन् यहाँ
जसले बताउँछन् 
मान्छेका भिन्नभिन्न विशेषता
सबैको आआफ्नै अनुहार छ
आआफ्नै शैली छ
उदाहरणका लागि एउटा जुत्ता छः
जुत्ता के भन्नु- टुक्राटाक्रीको थैलो हो
यसलाई लगाउँछ एउटा अनुहार
जसलाई बिफरले ठुँगेको छ
जसमा आशाको दयालाग्दो हाँसो छ
जस्तो टेलिफोनको खम्बामा
अड्किएको छ कुनै चङ्गा
र फर्फराइरहेछ ।

‘विष्ट ! यसमा
किन फाल्नुहुन्छ पैसा ?’
भन्न चाहन्छु म
तर बोली लड्खडाइरहेछ मेरो
आफूभित्रैबाट 
एउटा आवाज आएको अनुभव गर्छु म-
‘कस्तो मान्छे होस्
आफ्नै जातिमाथि थुक्छस् !’
विश्वास गर्नुस् तपाईं 
त्यति बेला
म छाला सिएजसरी आँखामा टाँका लाउँछु
र, बडो कठिनसित
आफ्नो व्यावसायिक धर्म पूरा गर्छु ।

एउटा जुत्ता अर्को छ जसलाई नाँघेर
निस्किएको छ एउटा मान्छे
घुम्नलाई
न बुद्धिमान् छ ऊ
न ख्याल गर्छ समयलाई
अँखामा लोभ छ उसको
हातमा घडी
जानु कतै छैन त्यसलाई
अनुहारमा तर
ठुलो हतार छ
ऊ कुनै खुद्रा पसले हो
वा नाङ्ले व्यापारी
तर फुर्ती यस्तो कि हिटलरको नाति होस्
‘यसलाई बाँध्, त्यसलाई काट्, यहाँ ठोक्, यहाँ पिट्
माड्, यसरी चम्का, जुत्तालाई ऐना बना
... उफ् ! कति गर्मी छ’ 
रुमालले हम्कन्छ हावा
ऋतुका नाममा चिन्ता प्रकट गर्छ
सडकमा ‘आउने-जाने’ युवतीलाई
बाँदरले जसरी हेर्छ
स्वार्थी यस्तो छ- घन्टाभरि काम लाउँछ
तर ज्याला दिने बेलामा
मानौँ चटक देखाउँछ-
‘सज्जनलाई लुट्छस्’ थर्काउँछ
र, फ्याँकेर केही सिक्का
अघि बढ्छ
अचानक झस्केर उफ्रिन्छ बाटोमा 
र, उक्लिन्छ पटरीमाथि
चोट जब पेसामाथि लाग्छ
तब कतै न कतै एउटा चोर किला
दबेर बसिरहन्छ
जुन मौका पाउनासाथ बाहिर आउँछ
र, गाडिन्छ औँलामा ।

तर यसको अर्थ यो होइन
कि मलाई भ्रम छ कुनै 
हरेक पल सम्झना रहन्छ मलाई
जुत्ता र व्यवसायका बिच
कतै न कतै एउटा मान्छे छ
जसलाई सिउनुपर्छ
जसले जुत्ताबाट चिहाइरहेका औँलाको चोट
छातीमा
हतौडाजसरी सहिरहन्छ
र, विष्ट ! खास कुरा त यो हो- बाँच्नुका पछाडि
यदि सही तर्क छैन भने
रामनामी बेचेर या वेश्याहरूको दलाली गरेर 
दुई छाक जुटाउनुमा
कुनै भिन्नता छैन
र, यही त्यो ठाउँ हो जहाँ प्रत्येक मान्छे
आफ्नो पेसाबाट छुट्टिएर
भिडको भड्किलो अङ्ग बन्दछ
सबै मान्छेलाई जस्तो
भाषाले उसलाई टोक्छ
ऋतुले दुख दिन्छ
अब तपाईँ यो वसन्लाई नै लिनुस्,
यसले दिनलाई डोरीजसरी तान्छ
रुखमा राताराता हजारौँ पातहरूका गुच्छा
चर्को घाममा सेकिनका लागि झुन्डिन्छन्
साँच्चै भन्छु- त्यतिबेला
कर्दको बिँड समाल्न पनि
कठिन हुन्छ
आँखा कतै जान्छ
हात अन्तै जान्छ
मन कुनै रिसाएको केटाकेटीजस्तै
काममा फर्किन पटकपटक अस्वीकार गर्छ
लाग्छ- छालाको भलादमीपनका पछाडि
कुनै जङ्गल छ जसले मान्छेमाथि
रुखहरूद्वारा आक्रमण गर्छ
र, यो छक्क पर्ने हैन, सोच्ने कुरा हो
तर, जसले जिन्दगीलाई पुस्तकले तौलिन्छ
जो वास्तविकता र अनुभवका बिच
सामान्य अवस्थामा कुनै हत्या हुँदा पनि काँतर देखिन्छ
उसले सजिलै भन्न सक्छ-
साथी ! तँ मोची हैनस्, कवि होस्
खासमा ऊ एउटा रोचक भ्रमको
सिकार छ
जसले सोच्छ- पेसा एउटा जाति हो
र, भाषामा
मान्छेको हैन, कुनै जातिको अधिकार छ
तर वास्तविकता यो हो- आगोले 
सबैलाई जलाउँछ
सत्य सबैमा रहन्छ
कोही छन् जसले शब्द पाइसकेका छन्
कोही छन् जो अक्षारका अगाडि दृष्टिविहीन छन्
ती सहन्छन् हरेक अन्यायलाई चुपचाप
र, पेटको अगोसँग डराउँछन्
तर, मलाई थाहा छ- ‘अस्वीकार भरिएको एउटा चित्कार’
र, ‘एउटा सुझबुझपूर्ण मौनता’
दुवैको अर्थ एउटै हो-
भविष्य कुँद्नका लागि ‘मौनता’ र ‘चित्कार’
आआफ्नो ठाउँमा एकै प्रकारले
आआफ्नो कर्तव्य निर्वाह गर्दछन् ।

(१९३६ मा जन्मिएका भारतीय प्रख्यात कवि धूमिलको वास्तविक नाम सुदामा पाण्डेय हो । उनका ‘संसद् से सडक तक’, ‘कल सुनना मुझे’, ‘सुदामा पाण्डेका प्रजातन्त्र’लगायतका कवितासंग्रह प्रकाशित छन् । उनले थुप्रै प्रतिष्ठित पुरस्कार र सम्मान पाएका छन् । उनको निधन १९७५ मा भएकाे हाे ।)

अनुवाद- निमेष निखिल